Ngôi nhà thờ Giáo họ Thành Lập cổ kính nằm trong làng Thành Lập rộng khoảng 110.000 m², xã Minh Tân, huyện Phú Xuyên, tỉnh Hà Tây (cũ), nay là thành phố Hà Nội, cách trung tâm thủ đô khoảng 45 km về phía nam. Họ Thành Lập thuộc về xứ Bái Xuyên (hay còn gọi là Bái Vàng), Tổng Giáo phận Hà Nội.

Các tiền nhân kể lại, vào khoảng thế kỷ XVII, khoảng hơn 300 năm về trước, có một bà tên là Lập đón nhận Tin Mừng tại chợ Bầu, rồi đem con cháu rời thôn Mai Trang về sinh sống tại khu đất Con Xà (Sộp Lẻ) nay là thôn Thành Lập 2. Vì chúng ta biết, Tin Mừng Đạo Chúa đã được rao truyền tại mảnh đất Bái Xuyên từ rất xa xưa. Dựa vào Lịch sử Giáo phận Hà Nội, nhất là đọc cuốn Tiểu Sử do Tiểu ban nghiên cứu linh đạo Mến Thánh Giá thực hiện: “ngày thứ Tư Lễ Tro, tức ngày 16 tháng 02 năm 1670, Đức Cha Lambert de la Motte nhận lời khấn của hai nữ tu Mến Thánh Giá đầu tiên là chị Anê và Paula tại Phố Hiến, trong chiếc thuyền neo trên dòng Sông Hồng, thuộc một chỗ trong tỉnh Hưng Yên đối diện với làng Bái Xuyên ngày nay, thuộc xã Minh Tân, huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội, cách trung tâm 45 km về phía Đông Nam.” Như thế, trước khi Đức Cha Pierre Lambert de la Motte đặt chân trên dải đất ven sông Hồng này thì đã có nhiều người đón nhận Tin Mừng tại nơi đây, trong đó có bà Lập cùng con cháu.

Thời kỳ đó dân số thưa thớt, lương giáo cùng chung sống. Sau 100 năm dân số phát triển, đất chật người đông, thấy mảnh đất bãi phì nhiêu màu mỡ, phần lớn người công giáo rời nơi ở cũ, về xóm Đống cư ngụ và lập trại, cùng nhau chung sức dựng lên ngôi nhà nguyện bằng tre gỗ, lợp lá, nằm theo hướng Đông Tây, nhìn vào giữa sườn nhà thờ hiện nay, nhận thánh Tê-rê-sa A-vi-la làm quan thày, đồng thời xin Bề trên công nhận là một giáo họ thuộc xứ Bái Xuyên, Địa phận Tây Đàng Ngoài (Hà Nội). Từ đó, giáo dân có nhà thờ để sớm tối cầu nguyện chung với nhau.

Xây dựng:

Theo truyền khẩu, vào năm 1908, có Bõ Bổi trông coi nhà thờ. Do Bõ sơ ý đã để cháy mất ngôi nhà nguyện tranh lá. Các cụ đã kịp thời cùng nhau hợp lực huy động toàn thể dân họ khoảng 150 nhân danh, người giàu góp của, người nghèo góp công. Đến năm 1909 Cha già Khoái chính xứ Bái Xuyên và Cha Cố Hoàng Tổng quản về cắm móng. Công trình xây dựng do ông đốc Lương Tòa Giám Mục cử về thiết kế và giám sát, thời gian kéo dài chừng 3 năm thì hoàn thành. Ngôi nhà thờ hiện nay được hoàn thiện vào trung tuần tháng 10 năm 1912 có chữ CAO TẠI, với thánh quan thành là Bà thánh Tê-rê-sa thành A-vi-la, nước Tây Ban Nha. Niên hiệu này được ghi trên tháp nhà thờ.

Nói đến tháp của nhà thờ, chúng ta không thể không nói tới quả chuông Tây. Quả chuông được đúc tại thủ đô Paris của Pháp. Phía sau quả chuông có ảnh Đức Mẹ với chữ MA-RI-A và họ Thành Lập dưới chân. Quả chuông được treo trên tháp nhà thờ họ Thành Lập hiện nay có niên hiệu A. 1920 D. Sau ngôi nhà thờ 8 năm. Quả chuông có chiều cao 0,45m, rộng 0,55m, dầy 0,4 m. Mặt tiền của quả chuông có ghi tên thánh, tên gọi của những người dâng tặng quả chuông như DON. DE. Phê-rô Nguyễn Văn ẤP, Ma-ri-a Nguyễn Thị Lãi, Phê-rô Nguyễn Văn Tráng, Ma-ri-a Nguyễn Thị Ốc, Ma-ri-a Đỗ Thị Tế, Mát-ta Nguyễn Thị Tùng, Phê-rô Nguyễn Văn Tường.

Kiến trúc:

Nhà thờ được thiết kế theo phong cách kiến trúc Gothique châu Âu, với những mái vòm uốn cong, hướng lên bầu trời. Vật liệu xây dựng chính của nhà thờ là gạch đất nung, tường trát bằng vôi mật. Nhà thờ nằm giữa hướng Đông Nam. Chiều rộng là 9.40 m dài 29.50 m với tổng số diện tích là 276 m².

Gian số 1 của nhà thờ là gian cung thánh, được trang trí bằng bàn thờ gỗ sơn son thiếc vàng. Phần trên bàn thờ chính đã được chỉnh sửa, bên trên có nhà tòa chính và phía cánh gà cũng có hai nhà tòa nữa, được thiết kế theo kiểu hình cột và hình cong, hình nón kết hợp với màu ve giả đá đến nay đã tròn 100 năm mà vẫn còn nét đẹp tự nhiên mà chưa phải sửa lại.

Gian số 2, 3, 4, 5, 6 và 7 có cột phân chia. Cột được trang trí bằng các cột phụ, đấu trang trí, nối gian, nối cột, nối nóc đều được thể hiện hình vòm, hình cong với hình gọng vó, lồng ghép vào là trần được làm bằng rơm, đồng thời được phân chia ra từng mảnh theo tự nhiên, được quét ve và hình ngôi sao trời, đến nay đã tròn 100 năm. Với thời gian dài như vậy, nhiều chỗ bị hư hỏng, song vẫn còn thấy vẻ đẹp của kiểu kiến trúc thời ấy. Riêng gian số 7, còn được cấu trúc gác đàn hết cả gian, trước là gỗ nay được làm bằng bêtông.

Phía trước cửa nhà thờ, có một cửa đi lớn, hai cửa nhỏ hai bên tháp. Khu cung thánh được trang trí theo nghệ thuật, chạm trổ hoa văn bằng gỗ sơn son thiếp vàng rất tinh vi độc đáo. Ở tòa gian chính có tượng thánh Têrêsa thành Avila bằng đất nung cao hơn 1m70.

Trung tâm quảng trường phía trước nhà thờ có đài Chúa Kitô Vua bằng ximăng, bên phải có tượng đài Gia Đình Thánh Gia, bên trái có hang đá xinh xinh, xung quanh nhà thờ có đường kiệu, phía sau nhà thờ là nhà phòng do cha già G.B Vũ Gia Khánh rời Bái Xuyên về đây cư ngụ từ năm 1946 đến năm 1947 và xây cất ngôi nhà phòng này vào năm 1947.

Trùng tu ngôi nhà thờ kỷ niệm trăm năm

Thánh lễ khởi công trùng tu nhà thờ họ giáo Thành lập hướng đến mừng kỷ niệm Bách Chu Niên (BCN) xây dựng nhà thờ vào năm 2012. Đây là dịp trọng đại để những người con giáo họ hoàn thiện lại lịch sử, hướng về quê hương và củng cố đời sống đức tin, xây dựng quê hương ngày một khang trang và phát triển.

Mừng kỷ niệm ngôi nhà thờ tròn 100 năm tuổi cũng là dịp mọi người biết được ý nghĩa lịch sử của công tác xây dựng thánh đường cách đây 100 năm mà các bậc tiền nhân đã thực hiện; một công việc vĩ đại mà bậc cha ông đã làm với niềm tin yêu và thờ phượng Thiên Chúa hết lòng, hết sức. Giờ đây con cháu của các ngài trong niềm hân hoan cảm tạ, tri ân và tạ ơn mừng kỷ niệm trong tâm tình cảm mến và biết ơn.

Ngày 21/11/2020 Đức TGM Giuse Vũ Văn Thiên đã ký quyết định thành lập giáo xứ Thành Lập.